خشخاش

شکل ترسیمی اجزای مختلف گیاه خشخاش

a. اسامی:
i. نام علمی:Papaver somniferum ( از خانواده خشخاش)
1. معنای آن:
ii. نام های عمومی و معنای آن ها: Opium poppy-Poppyseed (برای P. somniferum)- خشخاش اَسوَد (عربی)- کوکنار
b. شکل ظاهری و پیشینه تاریخی: اطلاعات در مورد
P. somniferum است: گیاهی است علفی و یک ساله که ارتفاع آن تا 2 متر می رسد. ساقه راست دارد. برگ های آن نسبتاً بزرگ، نوک تیز و دارای بریدگی و دندانه هستند و به صورت متناوب (یک در میان) می رویند. گل ها درشت و زیبا هستند (شبیه گل شقایق که البته شقایق هم از همین خانواده است). رنگ گل بستگی وجود دارد. میوه ی خشخاش به صورت یک کپسول تخم مرغی یا کروی شکل، ناشکوفا (یعنی خود به خود باز نمی شود) که وقتی نارس است به رنگ سبز و وقت رسیدن و خشک شدن به رنگ زرد-قهوه ای در می آید و حاوی تعداد زیادی دانه ریز به رنگ کرم یا رنگ های دیگر در بین پره های داخل کپسول است. چهار واریته (نژاد متفاوت) مهم این گیاه شامل: آلبوم (سفید) با گل های سفید که بیشتر برای تولید مرفین یا تریاک و بیشتر در هندوستان و افغانستان کاشته می شود. نیگروم (سیاه) با گل هایی به رنگ بنفش یا بنفش تیره که در اروپا برای تولید روغن از دانه ها کاشته می شود. ستیگروم که این نوع هم برای تولید روغن کاشته می شود و مرفین کمی دارد.

گلابروم که گل های صورتی و گاهی سفید دارد و بیشتر در ترکیه کاشته می شود. قسمت مورد استفاده کپسول ها، شیرابه کپسول ها (تریاک) و پوسته کپسول است. سابقاً خشخاش در ایران کشت می شد ولی سال هاست که کشت آن در ایران ممنوع شده است. علیرغم  گزارش کاشت و استفاده غیر قانونی از خشخاش در برخی کشور ها مثل افغانستان، هنوز هم کشت آن در این کشور ها ادامه دارد. از گیاه های مشابه با نام گونه های دیگر (مثل P. rhoeas) که آلکالوئید های مهم خشخاش را ندارند در تهیه شربت های رنگی استفاده می شود.
تریاک از زمان های بسیار قدیم شناخته شده بوده است. اولین اسناد تاریخی درباره تریاک مربوط به سومریان در مزوپوتامیا بوده که از این گیاه به عنوان دارو استفاده می شده است. در آن زمان از این گیاه به عنوان نشاط آور استفاده می شده است. دیوسکوریدوس (پزشک یونانی) از آن نام برده است. حدود 900 سال قبل اطبای عربی تریاک را به عنوان ماده ای اعتیاد آور گزارش کرده اند. مرفین در سال 1803 از تریاک استخراج شد و تهیه هروئین از آن در سال 1874 میلادی صورت گرفت. استفاده از تریاک از آسیای صغیر تا ایران آن زمان بوده و سپس به هند و چین راه یافته است. به نظر می رسد که استعمال تریاک (کشیدن) تا 1850 میلادی معمول نبوده است. تا سال 1865 یکی از مراکز صادرات تریاک مقدونیه بوده است و در آنجا به طور وسیع کشت می شده است. در ایران نیز از سال 1870 تا 1995 به انگلستان صادر می شده است. در قرون وسطی خشخاش در هندوستان کشت می شد که اما تجارت انحصاری تریاک توسط حکومت مغول از هند گرفته شد و پس از آن تجارت آن به دست انگلستان افتاد.
اولین شرکتی که از مرفین دارو تهیه کرد شرکت بایر آلمان بود. این دارو به عنوان ضد سرفه، تسکین و درمان دردهای سینه و پنومونی مصرف می شد. مدتی بعد به اثرات اعتیاد آور شدید آن پی بردند و در همین زمان مشخص شد که مشتقات آن هم (مثل کدئین) اثرات ضد سرفه، ضد اسهال و ضد درد دارند. گرچه قدرت اثر این ها با هم متفاوت است. مثلاً اثر ضد سرفه کدئین بسیار بیشتر از مرفین و اثر ضد دردی آن بسیار کمتر است. شیرابه ای که از تیغ زدن کپسول نارس خشخاش به دست می آید تریاک یا اپیوم نامیده می شود. این ماده در ابتدای خروج از گیاه مایع و سفید رنگ است که در مجاورت اکسیژن هوا سخت و قهوه ای رنگ می شود. بوی آن قوی و طعم آن بسیار تلخ و نامطبوع است. در آب محلول بوده و در مجاورت گرما نرم می گردد. در گذشته بسیار از دارو های تهیه شده در کشور ما به عنوان حب (قرص) حاوی تریاک بوده است.
با توجه به مسئله اعتیاد و اثرات مخرب فراوانی که مصرف این گونه مواد در پی دارد تحقیقات گسترده ای در دنیا برای کشف منابع مناسب آلکالوئید های مشابه مورفین که دارای اثرات اعتیاد آوری زیادی نباشند انجام شده است. بر اساس این تلاش ها گونه هایی از خشخاش کشف شده که دارای آلکالوئید های مختلف شبه مرفین باشند. مثال این گونه ها P. bracteatum است که گونه مختص ایران نیز هست (البته بذر آن را در کشور های دیگر نیز کاشته اند اما میزان تولید ترکیبات مهم آن به مراتب کمتر بوده است) و بیش از همه دارای ترکیب حد واسطی به نام تبائین است که از این ترکیب می توان مشتقاتی مثل کدئین، نالوکسون و نالترکسون

کپسول خشخاش به همراه شیرابه آن

(دارو های پادزهر مرفین یا آنتاگونیست گیرنده مورفین در بدن که زیر نظر پزشک، به خصوص برای درمان افرادی که به هروئین وابستگی دارند استفاده می شود) را تولید کرد. در کنار این باید به تحقیقات اخیر با تغییرات ژنتیکی برای تولید ترکیبات مختلف در گیاهان و از جمله خشخاش نیز اشاره کنیم.
ترکیبات موجود: ترکیب اصلی شیرابه یکی از نژاد ها مرفین (نوعی آلکالوئید) است (از بین بیش از 300 گونه خشخاش در جهان تنها گونه P. somniferum دارای مرفین است). ترکیبات سایر گونه ها نسبتاً مشابه است.
که در صنایع داروسازی و پزشکی اهمیت خاصی دارد. از تریاک تا کنون بیش از 30 آلکالوئید به دست آمده است. از مهمترین آلکالوئید های آن می توان به مرفین، کدئین، پاپاورین و تبائین اشاره کرد.
هروئین از ترکیباتی است که به طور طبیعی در گیاه وجود ندارد و به طور مصنوعی از مرفین تهیه می شود. اثرات هروئین شبیه مرفین اما قوی تر و فوری تر از آن است ولی چون متاسفانه اثرات اعتیاد آوری آن شدید تر است نتوانسته در پزشکی مورد استفاده قرار گیرد و استفاده از آن ممنوع می باشد.
از آلکالوئید های موجود در تریاک در سال های اخیر تعداد زیادی ترکیبات نیمه صناعی (که البته لفظ نیمه هم معمولاً اشتباه است زیرا بیشتر قسمت ها در گیاه تولید شده و بقیه که معمولاً شامل تغییرات جزئی روی ترکیب می شود توسط انسان انجام گرفته است) تهیه شده که بسیاری به عنوان دارو های جدید به کار گرفته شده اند.
دانه ها حاوی مرفین و آلکالوئید های مشابه نیستند و تنها دارای مقدار زیادی روغن و پروتئین می باشند و بسیار مغذی هستند. روغن تهیه شده از دانه ها نسبتاً گران است و به عنوان حامل (که معمولاً ترکیباتی هستند که می توانند ماده ای دیگر را در خود نگه دارند) برخی آمپول های تزریقی به کار می رود.
c. مصارف دارویی تایید شده: کدئین پر مصرف ترین آلکالوئید است که یا به طور طبیعی به دست می آید و یا به طور نیمه مصنوعی از مرفین یا تبائین ساخته می شود. حدود 90 درصد مرفین دنیا صرف تولید تبائین می گردد. در داروی استامینوفن کدئین از این ترکیب به میزان 20 میلی گرم (سابقاً 20 میلی گرم) استفاده می شود. کدئین دارای اثرات ضد درد، مسکن و ضد سرفه می باشد. سمیت و اعتیاد آوری آن بسیار کمتر از مرفین است اما به هر حال احتمال اعتیاد به آن وجود دارد بنابراین توصیه به استفاده از استامینوفن کدئین مگر در موارد لازم نمی شود. مقدار مصرف کدئین به عنوان ضد درد 15 تا 60 میلی گرم هر 4 ساعت و به عنوان ضد سرفه هم 10 تا 20 میلی گرم هر 4 تا 6 ساعت بر حسب نیاز بیمار است.
مرفین به شکل سولفات مرفین و به شکل تزریقی در موارد خاص پزشکی به کار می رود و میزان مصرف آن 10 میلی گرم تا حداکثر 6 نوبت در روز بر حسب نیاز بیمار است. در بیمارستان ها به علت حساسیت شرایط خاص این دارو پوکه های آمپول ها را هم بعد مصرف جمع آوری و شمارش می کنند و با مقادیر مصرف شده برای بیمار تطبیق می دهند تا از هر گونه سوء استفاده جلوگیری شود.

d. مصارف دارویی تایید نشده: گفته می شود که جوشانده ی برگ این گیاه برای تسکین سرفه مناسب است و مالیدن آب دم کرده ی آن به پیشانی برای رفع بی خوابی موثر است. با این حال به دلیل امکان وجود ترکیبات اعتیاد آور مصرف آن به شکل خوراکی توصیه نمی شود. دانه یا تخم خشخاش هم طبیعت سرد دارد و روغن دانه بو داده برای رفع سرفه و کوبیده آن برای رفع اسهال توصیه شده است. مصرف آن با تخم کاهو را برای رفع بی خوابی مفید دانسته اند. البته گفته اند که در صورت مصرف مداوم و زیاد موجب کاهش میل جنسی می شود.

دانه های کلیوی شکل خشخاش

در مورد پوسته کپسول هم گفته شده که طبیعتی سرد و تر دارد و در تسکین سرفه (به همراه عسل) و درد های گرم به شکل موضعی یا خوراکی مفید است. همچنین برای رفع علائم آسم و درمان برونشیت مفید دانسته شده که برای این مورد اخیراً دارویی از این پوسته ها تهیه شده و با همین کاربرد در برخی داروخانه ها موجود است. با این حال افراد باید متوجه باشند که برای افرادی که مزاج سرد دارند ممکن است با این دارو اثر عکس مشاهده کنند. این دارو اثر خواب آوری خوبی هم دارد اما باید از مصرف مداوم آن خودداری کرد چون ممکن است باعث اعتیاد شود. مصرف دراز مدت آن باعث از بین رفتن اشتها می شود و اعضای بدن را سست می کند و همچنین ممکن است موجب ایجاد حالت فراموشی و از بین رفتن نیروی جنسی شود.
گفته شده که ریشه گیاه هم باعث کاهش فشار خون می شود.
برای جوشانده گل های گیاه هم اثر ضد دردی ادعا شده است.
در مورد سوخته ی تریاک هم گفته شده که مالیدن آن باعث بهبود گزیدگی عقرب می شود و مالیدن آن روی سینه با پیه بز باعث رفع آسم و تنگی نفس می شود و جوشاندن آن در آب نارنج باعث رفع ریزش موی غیر هورمونی می شود.
e. عوارض جانبی: مصرف 200 میلی گرم مرفین می تواند منجر به مرگ گردد. اگر حساب کنیم که تریاک دارای حدود 20 درصد مرفین باشد یعنی یک گرم تریاک مصرف شده به صورت خوراکی می تواند باعث مرگ یک فرد بالغ شود (در افراد نابالغ دز منجر به مرگ کمتر از این مقدار است). اثرات جانبی دیگر آن شامل سقط جنین، کاهش دهنده میل جنسی، توهم زا، منقبض شدن کولون، یبوست، سرگیجه، ضعف عمومی، سر درد، افزایش دمای بدن، خارش پوست، راش (التهاب منطقه ای پوست به شکل دانه های قرمز)، لرزش دست ها و ایجاد حساسیت است.
در صورت مصرف بیش از حد ابتدا ظرفیت های ذهنی کاهش می یابد و باعث بروز میوز (تنگی مردمک چشم)، کندی ضربان قلب، کندی تنفس و در مراحل بعدی می تواند منجر به علائمی مثل مشکل شدید تنفسی، سیانوز (کبودی پوست در اثر کمبود اکسیژن)، اسپاسم (انقباض غیر ارادی عضلات)، از بین رفتن حرکت روده ها، تهوع و ادم مغزی و ریوی شود. برای رفع علائم مسمومیت باید بعد از تخلیه معده از زغال فعال برای جذب مواد باقی مانده استفاده نمود و در ادامه با بازگرداندن تعادل الکترولیت هاست. این درمان ها بایستی تحت نظارت پزشکی و در مراکز مجهز انجام شود. نالوکسون هم آنتی دت (پادزهر) این فرآورده است.
f. منع مصرف: مصرف فرآورده های حاوی مرفین و آلکالوئید های تریاک در حاملگی، دوران شیردهی، بیماری هایی که با کاهش عملکرد دستگاه تنفسی همراه است، التهاب لوزالمعده، زخم کولون، افزایش فشار داخل جمجمه، هپاتیت حاد و کولیک های صفراوی ممنوع است. درباره مصرف در بیمارانی که دچار بیماری های آدیسون و یا هایپر تیروئیدیسم (بیش فعالی غده تیروئید) هستند، به دلیل اثری که تریاک در مهار دستگاه عصبی مرکزی دارد باید با احتیاط صورت گیرد.
g. در حاملگی و شیر دهی: به علت عبور از جفت و اثر سقط کننده و همچنین ترشح در شیر مادر ممنوع می باشد.

پی نوشت: عکس ها بر گرفته از سایت Wikipedia و http://www.cactusplaza.com می باشند.